Kanunların belirlediği, yazarın ölümünden sonra eserlerini 70 yıl süreyle koruma altına alan telif yasası James Joyce için sona erdi. Joyce’un eserlerini yayımlamak isteyen yayıncılar artık yazarın huysuz torununun iznine gerek duymayacak. Musa İğrek, bu gelişmeyle beraber alevlenen telif yasası tartışmasını ele alıyor.

Bir yazarın ölümüyle eserlerinin, ailenin diğer fertlerine miras kalması hep tartışma konusu olmuştur. Kimi zaman aile içinde bir kavga başlar, kimi zaman yayıncılar gürültüyü koparır. Aynı zeminde buluşmak neredeyse imkânsızlaşır. İrlandalı usta yazar James Joyce, 14 Ocak 1941’de hayata veda ettiğinde, ardında onlarca kitap bırakmıştı. Ulysses, Dublinliler, Sanatçının Bir Genç Adam Olarak Portresi, Sürgünler…

Joyce’un geride bıraktığı bu büyük mirasın tek bir cümlesine dahi, ne yazık ki, torun Stephen Joyce’un izni olmadan erişmek mümkün değildi. Biraz huysuzluğuyla dünyada nam salan torun Joyce’dan, usta yazarın adına düzenlenecek, sinemaya, tiyatroya uyarlanacak eserler için izin almak deveye hendek atlatmak kadar zor bir işti. İzinsiz tek satırlık alıntıların bile peşinde, adeta tetikte bekleyip dava açan 80 yaşındaki torun, bu tutumundan dolayı dünyadaki Joyce uzmanlarının çoğu tarafından da pek sevilmiyordu. Öyle ki, dava süreçlerinden muzdarip birçok insan var.

Joyce’un huysuz torununa elveda
Tabii bu huysuzluk ilelebet sürecek değildi, devir döndü, vakit geldi ve kanunların belirlediği, yazarın ölümünden sonra eserlerini 70 yıl süreyle koruma altına alan telif yasası James Joyce için sona erdi. Joyce’un eserleri artık kamuya mal edildi (public domain), usta yazarın eserleri bir bakıma özgürlüğe kavuştu. Araştırmacıları, yayıncıları, yapımcıları ve daha pek çok kimseyi zora sokan sancılı süreç son buldu. Ocak 2012’yi iple çeken dünyanın dört bir yanından yayıncılar, yapımcılar artık huysuz torunun iznine gerek duymayacak.

Joyce’un eserlerine özgürlük getiren telif yasasının tartışmaları geçtiğimiz haftalarda da sürdü. Usta yazarın 1936’da Kopenhag ziyareti sırasında, torun Stephen Joyce için yazdığı “The Cats of Copenhagen” (Kopenhag’ın Kedileri) adlı hikâyenin 200 adet basıldığı, tıpkıbasım olan 176 adedinin tekinin uçuk bir rakama (1200 Euro’ya), geri kalanların ise (300 Euro’ya) satışa sunulduğu haberleri yayıldı. Zürih James Joyce Vakfı bu basımın yanlış olduğunu dile getirerek yayınevini uyardı. Dublin’de yayıncılık dünyasına yeni giren Ithys Yayınevi ise James Joyce Vakfı’na hemen karşılık vererek Joyce’un yayımlanmamış eserlerinin 1 Ocak 2012 itibarıyla kamu malı olduğunu hatırlattı ve vakfın kendisine ‘bağışlanan’ bir metin üzerinde hak iddia etmesinin anlamsız, hatta saçma olduğunu söyledi.

Woolf’un eserleri de özgür
Joyce vakasıyla ateşlenen bu 70 yıllık telif yasası tartışmasında kimi yazarlar ve eleştirmenler torun Joyce’dan taraf tutarken, ortaya çıkacak kötü uyarlamaların, çevirilerin kaygısını taşıyor biraz da. Eleştirmenleri ve okurları kaygılandıran, yazarın ölümünden sonra varisleri, yayınevi tarafından eserleri üzerindeki değişiklikler, tahrifler konunun farklı bir boyutu. Aslında bu konu, Kitap Zamanı’nın 56. sayısında “Bütün Eserleri Aslında Kimin Eseri?” başlıklı dosyada yazarlar, eleştirmenler ve yayıncılar tarafından uzunca ele alınmıştı. Hemen ekleyelim, öyle çok huysuzluk kokan izin mevzularını duymuş olmasak da bu yıl telifi dolan bir başka yazar ise Virginia Woolf. Bu yakada henüz bir tartışma yaşanmış değil ama Woolf’un kitaplarının da kamu malı sayılmasının ardından nasıl eserlerin ortaya çıkacağını zaman gösterecek.

Hemingway’in varisleri
Dünya edebiyatında, arkadaşının vasiyetini yerine getirmeyenler (Kafka’nın dostu Max Brod) olduğu kadar, babasının vasiyetini hiçe sayanlar (Vladimir Nabokov’un geçtiğimiz günlerde hayata veda eden oğlu Dimitri Nabokov, babasının yarım kalan ve basılmamasını vasiyet ettiği The Original of Laura’yı yayımlamıştı ve bu vasiyete karşı gelmişti), ölümünün ardından metinleri tahrif ederek birbirine girenler (Hemingway’in vârisleri misali) yok değil. Bir süre daha, Joyce’un eserlerinin kamu malı sayılması tartışmalarının süreceği kesin. Peki, yazarların vârisleri ile yayıncıları arasında, Türk edebiyatında hangi vakalar yaşanmıştı, devam eden hangi tartışmalar var?

Türkiye’de halen yürürlükte olan 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, 5 Aralık 1951’de kabul edildi. Yasa çeşitli dönemlerde yeniden düzenlendi. Telif konusunda uluslararası bir antlaşma olan Bern Konvansiyonu’nu, 7 Haziran 1995’te kabul eden Türkiye’de daha önce 50 yıl olarak belirlenen koruma süresi, yapılan değişiklikle 70 yıla çıkarıldı. Sonuç olarak şu an yürürlükte olan yasaya göre, bir yazarın eseri, yazarın ölümünden sonraki 70 yıl boyunca telif hakları kapsamında tutuluyor.

27 yayınevi tarafından basılan Ömer Seyfettin
Yayın dünyamızda, 70 yıl dolmadan varisler ve yayıncılar arasında yaşanan, edebiyat camiasını da meşgul eden pek çok vaka var. Mehmet Âkif ile başlayalım… Âkif’in ölümünün 50. yılı olan 1986’da, şairin eserleri artık kamunun sayılır. Âkif’in elden ele dolaşan binlerce eseri Safahat, İnkılâp ve Aka Kitabevi gibi yayınevlerince basılır. Yeni telif yasası ile korunma süresi uzatıldıktan sonra İnkılâp ve Aka Kitabevi, Âkif’in Safahat’ının tüm baskılarının hakkını varisleriyle yaptığı yeni bir sözleşmeyle satın alır. Haliyle, varisler bir müddet daha teliften pay alır. 2006’da ise yeni düzenlemeyle uzatılan 70 yıl dolar. Artık dileyen herkes Mehmet Âkif’in eserlerini basabilmekte.

İbretlik bir olay da Ömer Seyfettin hakkındadır. Yazarın 2007’de vefat eden kızı Hatice Fahire Günel Elgen, zamanında babasının eserlerinin o dönemde 27 yayınevi tarafından basılmış olmasına rağmen yıllarca hiç telif almaz, hatta bunun peşine bile düşmez. Onun tek derdi, babasının eserleri üzerinde yapılan tahriflerdir. Mücadelesi öyle çok ses getirmez, zira 70 yıllık süreç çoktan geçmiştir. Ne yazık ki, piyasada şimdi onlarca birbirinden farklı Ömer Seyfettin kitabı var.

Paylaşılamayan Tanpınar
Telif konusunda en çok gündem olan vaka, 2000’de Tanpınar’ın yayımcısı Dergâh Yayınları ile Yapı Kredi Yayınları (YKY) arasında yaşanan davalık süreçtir. İşin ardında YKY’nin Tanpınar’ın eserlerini basmak istemesi yatar. YKY’nin Tanpınar’ın yayıncısı Dergâh’la yaptığı görüşmeler olumsuz sonuçlanınca, Tanpınar’a yakınlığını mahkeme kararıyla tescil ettiren Meliha Büyükçelebi varis olarak ortaya çıkar ve işin rengi değişir. Dergâh, Tanpınar’ın kardeşi ve varisi Kenan Tanpınar’la yaptığı sözleşmeye ve müktesep haklara dayanarak kitapları basma ve yayımlama haklarının kendisinde olduğu gerekçesiyle dava açar. Dava 4 yıla yakın sürer. Dergâh, YKY’nin usta yazarın eserlerini basmasını engellese de, yayınevi bu zaman zarfında binlerce Tanpınar eseri satar.  2004’te Yargıtay’ın Tanpınar’ın yayın haklarını Dergâh’a vermesi ve YKY’yi tazminata mahkum etmesiyle süreç sona erer. Davanın, varislik iddiasında bulunan Büyükçelebi tarafından 2005’te AİHM’ye taşındığı söylentileri de medyada yayılmıştı. Geçen süre zarfında bir sonuç alınamadı anlaşılan.

Peyami Safa’nın mirası
Benzer bir olay, Ötüken ve Alkım Yayınları arasında Peyami Safa davası ile yaşanır. Safa’nın ardından mirasçılarından olan eşi Nebahat Safa, yazarın eserlerinin telif hakkını 1971’de Ötüken Neşriyat’a satar. Nebahat Safa 2001’de vefat eder. Alkım Yayınevi, telif haklarının peşine düşer ve 2004’te, yazarın yurtdışındaki yeğeni Behçet Safa ile irtibata geçer. Behçet Safa, zamanında pek sevmediği ve mirasını reddettiği amcasının telif haklarını yüklü bir miktarla Alkım Yayınevi’ne satar. Derken iki yayınevi arasında ihtarnameler, dava süreçleri başlar. Anlaşılan o ki, dava süreci Ötüken’in lehine sonuçlanmış. Talih bu ya, zamanında para kazanmak için farklı müstearlarla yazı kaleme alan, sıkıntılar çeken yazarın ölümünden sonra yüklü telifler varislerine kalır.

Abdülhak Şinasi Hisar da ölümünden sonra paylaşılamayan yazarlardan. 2005’te Hisar’ın kitaplarını yayımlamaya başlayan Selis Yayınları yazarın uzaktan bir akrabası ile yüz yüze gelir, pek çok yayınevi Hisar’ın kitaplarını basmak ister ama varis, YKY ile anlaşır. Reşad Ekrem Koçu’nun da Doğan Kitap tarafından yoğun çabalar sonucu bulunan vârisi sayesinde birçok kitabı okurla buluşur. Nâzım Hikmet’in kitaplarının, Mehmet Fuat tarafından Adam Yayınları’ndan alınıp YKY’ye verilmesi de edebiyat dünyasında epey tartışılmıştı.

Attila İlhan’ın cazibesi
Yayın dünyasında paylaşılamayan yazarlardan biri de Attilâ İlhan. Şairin yaklaşık 40 yıllık yayıncısı Bilgi Yayınevi, 2006’da Attila İlhan’ın kitaplarını korsan bastığı iddiasıyla İş Bankası Kültür Yayınları’nın açtığı dava üzerine, polis tarafından basılır. Baskında depolarda binlerce Attilâ İlhan kitabı bulunur. Bilgi Yayınevi, kitapların eski baskı olduğunu söylese de, İş Kültür, kitapların korsan olduğu iddiasını güder ve yeni bir dava süreci başlar. 2010’da yine bir Attilâ İlhan vakası yaşanır. Yazarın, 2005’te ölümünün ardından bütün eserlerini basan İş Bankası Kültür Yayınları senaryo halinde kaleme alınan ve Selim İleri’nin yayına hazırladığı Sarışın Kurt’u da yayın programına alır. Daha sonra kitap yayımlanır. Yapımcı Arif Keskiner, Attilâ İlhan’ın varislerine ve yayıncısına kitabın kendi projesi olduğunu, telifinin de doğal olarak ona ait olduğunu söylese de anlaşma sağlanamaz ve dava açılır. Davanın sonucu ise basına yansımadı.

Sait Faik, İş Kültür’e mi geçiyor?
Yakın zamanda yaşanan bir başka vaka ise Sait Faik ile ilgili. Yazarın bütün eserlerinin, YKY’den İş Bankası Kültür Yayınları’na geçmesi bekleniyor ama henüz resmî bir duyuru olmadı. Bu haber gerçek ise İş Kültür, bu paha biçilmez yazardan hepi topu 13 yıl daha istifade edebilecek. Malum, Sait Faik’in ölümünün üzerinden 57 yıl geçti.

Yazarın ölümünden sonra eserlerini basmak öyle kolay olmuyor. Huysuzluklar, kimin varis olduğunu bulmak için yapılan araştırmalar, birden ortaya çıkan sürpriz akrabalar, bir başka yayınevinin daha fazla telif vermesi… Özellikle antolojiye niyetlenmişseniz kapı kapı dolaşmanız gerekebiliyor bazen. Bakın Selim İleri bir yazısında bu konu hakkında ne demişti: “Antoloji hazırlamak ülkemizde gitgide imkânsızlaşıyor. Seçiciler, binbir çabayla metinleri seçmekle kalmıyorlar; hem seçiciler, hem yayınevi bir de ‘izin’ peşinde koşuyor. Yaşayan şairler, yazarlar için bu koşuşturma bir kerte kolay. Ama ölmüş edebiyat adamlarının varislerine ulaşmak, korkunç bir çaba.”

“Yasa 95 yıla çıkarılsın”
Türkiye’de henüz Joyce vakasına benzer bir ‘huysuzluk’ yaşanmış değil ama bilinen o ki, pek çok yayınevi artık klasikleşen, hatta yayıncısının lokomotif kitabı olarak adlandırabileceğimiz kitapların peşinde. Zira bu eserlerden, çarkını döndüren birçok büyük yayınevi var. Edebiyat dünyasındaki fısıltılardan, ölen yazarın telif hakkının dolması için tetikte bekleyenlerin varlığından söz ediliyor, zira kasasından telif parası çıkmadan kitap yayımlamak kimilerinin büyük hayali olabiliyor. Selim İleri’nin “korkunç çaba” olarak değerlendirdiği varislere ulaşma konusunda kafa yoranlar, 70 yıllık süreci eleştirenler yok değil. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın telif yasasını yeniden düzenleyeceğiz söylentilerinin yanı sıra, yakın zamanda bu sürenin 95 yıla çıkarılması planlanıyordu. Yandaki listeye baktığımızda vakit öyle çabucak geçmeye niyetli değil, Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın 2014’te, Halit Ziya Uşaklıgil’in 2015’te ve Sabahattin Ali’nin ise 2018’de eserleri kamu malı sayılacak. 70 yıl konusunda muhtelif görüşlerin, tartışmaların varlığı bir yana, pek çok kimsenin hemfikir olduğu asıl korku ise bu serbestliğin ardından yayımlanacak eserlerin niteliği.

Orhan Pamuk, Joyce’un eserleri için “Zola’nın metni bir babanın elimizden tutarak bize ‘Bak şu binaya ve düşün,’ demesine benzer. O binanın anlamını belki apaçık söylemez, ama sezdirir. Joyce’un metni ise bizi, o binanın duvarına çarptırır. Metin uzaktan gülümseyerek bakar ve karşısında yapayalnız kalırız.” der. Okuru bekleyen bu yeni basımlar karşısında, gözler huysuz torun Joyce gibi vârisleri arayabilir ya da Pamuk’un deyişiyle o “uzaktan gülümseme” eksik kalabilir.

Musa İğrek – Kitap Zamanı

Kaynak: baskahaber.blogspot.com